CZĘŚĆ III. ZASOBY ORAZ STAN CZYSTOŚCI WÓD

4. Monitoring rzek

4.3. Charakterystyka zlewni i ocena jakości powierzchniowych wód płynących

Z l e w n i a P i l i c y
Na obszar prawostronnej zlewni górnej Pilicy w naszym województwie składają się dorzecza jej największych dopływów: Czarnej Malenieckiej i Czarnej Włoszczowskiej oraz, Zwleczy, Kurzelówki i dwóch dopływów Drzewiczki tj. Młynkowskiej i Wąglanki.
Sieć rzeczna jest dość gęsta na całym obszarze z największą koncentracją w rejonie Wzgórz Niekłańsko - Bliżyńskich i Koneckich. Pilica od Koniecpola po ujście rzeki Czarnej Włoszczowskiej przepływa przez szeroką do kilkunastu kilometrów kotlinę, wypełnioną zwydmionymi piaskami i zabagnieniami.
Zagospodarowanie dorzecza Pilicy jest bardzo zróżnicowane, uzależnione od warunków klimatycznych, glebowych i zasobów naturalnych. Dominują gleby słabej jakości, stąd uprawia się głównie zboża i rośliny okopowe. Zdecydowana większość obszaru porośnięta jest lasami, które zajmują około 1098 km2. Duże kompleksy leśne znajdują się w rejonie Sielpi, Końskich, Stąporkowa, Niekłania oraz w powiecie włoszczowskim. Są to przeważnie bory sosnowe, sosnowo - dębowe, wilgotne i bagienne. Wzdłuż cieków i na torfowiskach występują bagienne lasy olszowe. Północna część zlewni Pilicy (dorzecze Cz. Malenieckiej) odznacza się bogatymi tradycjami rozwoju górnictwa rud żelaza i przemysłu metalurgicznego.
Do największych ośrodków miejskich należą Końskie i Stąporków. W gminie Ruda Maleniecka rzeka Czarna Maleniecka zasila małe elektrownie wodne oraz liczne stawy wykorzystywane do hodowli ryb. Gleby na tych terenach są piaszczyste, piaszczysto - gliniaste o niskiej i średniej urodzajności, w związku z czym prowadzona jest ekstensywna gospodarka rolna. Zalesienie zlewni jest duże (z przewagą drzewostanu iglastego), sięga około 551 km2, co stanowi 75% jej powierzchni.
W dorzeczu Czarnej Włoszczowskiej również duże powierzchnie porośnięte są lasami (około 346 km2 co stanowi 60% powierzchni). Pozostałe tereny, z glebami słabej i średniej jakości użytkowane są rolniczo.
Głównym ośrodkiem przemysłu rolno - spożywczego, drzewnego i ważnym węzłem drogowym w tym rejonie jest miasto Włoszczowa (ok. 11 tys. mieszkańców). Najbardziej wysunięta na południe część zlewni Pilicy jest typowo rolnicza, przeważają tu urodzajne gleby rędzinowe, stąd większość tego obszaru zajęta jest pod uprawę, niewielkie powierzchnie porastają lasy dębowo - grabowe (rysunek 59)

P i l i c a ma źródła na Wyżynie Częstochowskiej koło miejscowości Pilica. Jest lewobrzeżnym dopływem środkowej Wisły, uchodzącym do niej w 457,0 km jej biegu. Całkowita długość rzeki wynosi 319,0 km, a powierzchnia zlewni 9273 km2, z czego na obszar województwa świętokrzyskiego przypada około 1646 km2.
Pilica przepływa odcinkowo na długości 30,3 km przez część powiatu włoszczowskiego (stanowiąc fragment granicy województwa) oraz część zachodnią gminy Słupia Jędrzejowska. Badana w granicach województwa świętokrzyskiego w ppk Maluszyn i Szczekociny jest klasyfikowana centralnie.
W roku 1999 stwierdzono w rzece ponadnormatywne stężenia m. Coli oraz podwyższone do III klasy czystości wód stężenia azotynów, pozostałe wskaźniki odpowiadały klasie I i II. W przekroju Maluszyn odnotowano poprawę jakości wód z non do III klasy czystości.

C z a r n a W ł o s z c z o w s k a o długości 47,5 km i powierzchni zlewni 637,4 km2
(w granicach naszego woj. ok. 576,0 km2) wpada do Pilicy w 222,6 km jej biegu. Źródła ma w pobliżu miejscowości Wilczkowice, płynie w górnym odcinku na zachód, następnie w środkowym biegu na południe (stanowiąc fragment naturalnej granicy województwa) i w ujściowym - znowu na zachód.
Największymi jej lewobrzeżnymi dopływami są: Czarna z Olszówki o długości 23,8 km i powierzchni zlewni 177,3 km2 oraz Czarna Struga (zwana też Białą) o długości 20,7 km i powierzchni zlewni 168,1 km2. W 1999 roku badana była tylko w przekroju Ciemiętniki. Ujściowy odcinek rzeki zachował dotychczasową III klasę czystości wód, o czym zadecydowały wartości stężeń azotynów, manganu i m. Coli.

C z a r n a S t r u g a jako dopływ Czarnej Włoszczowskiej badana była na ujściu w przekroju pomiarowo-kontrolnym Belina. Ze względu na przekroczone stężenia zawiesiny końcowy odcinek rzeki zakwalifikował się poza normatyw. Źródłem zanieczyszczenia rzeki jest Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska we Włoszczowie naruszająca warunki pozwolenia wodno-prawnego.

C z a r n a M a l e n i e c k a (Konecka) o długości 85,0 km i powierzchni zlewni 974,8km2 ma źródła w obrębie Garbu Gielniowskiego na wysokości 360 m npm we wsi Antoniów. Płynąc w kierunku zachodnim uchodzi do Pilicy w 166,0 km jej biegu. Przez teren naszego województwa płynie na długości 59,4 km (bez źródłowego i ujściowego odcinka) zbierając wody z obszaru ok. 735 km2. W górnym i środkowym biegu ma charakter rzeki podgórskiej.
W związku z tym jest piętrzona wielokrotnie zasilając liczne zbiorniki zaporowe (Niekłań Mały, Sielpia, Janów, Czarniecka Góra), stawy hodowlane, małe elektrownie wodne. Dorzecze jest asymetryczne z wyraźną przewagą lewobrzeżnych dopływów. Do największych z nich należą: Krasna o długości 25,7 km (wpada w 59,6 km), Czarna Taraska o długości 17,3 km (uchodzi w 50,5 km), Plebanka o długości 18,4 km (wpada w 42,2 km), Barbarka o długości 21,5 km (uchodzi w 23,0 km).
W roku 1999 stan czystości rzeki uległ poprawie, zwłaszcza na odcinku Sielpia - Maleniec, który zakwalifikował się do II klasy czystości wód. Ze względu na ponadnormatywne stężenia azotynów poza klasą utrzymał się niewielki odcinek rzeki w okolicach Stąporkowa i Czarnej. Pozostałe odcinki odpowiadały III klasie czystości wód.
O klasyfikacji zadecydowały wskaźniki fizyko-chemiczne jak: azotyny, odczyn pH (pochodzący z podłoża), ChZT-Mn oraz bakteriologiczne - m. Coli. Pozostałe badane wskaźniki zachowały w większości oznaczeń I klasę czystości wód. W wyniku badań hydrobiologicznych prowadzonych w m. Maleniec stwierdzono, że chlorofil "a" odpowiadał klasie I, a indeks saprobowości - II klasie czystości wód.
Głównym źródłem zanieczyszczenia rzeki są zlokalizowane w jej górnym biegu następujące zakłady:
- Zakład Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Stąporkowie,
- Woj. Ośrodek Rehabilitacji Dzieci i Osób Niepełnosprawnych w Czarnieckiej Górze,
- Ośrodek Sportu i Rekreacji w Sielpi.