CZĘŚĆ III. ZASOBY ORAZ STAN CZYSTOŚCI WÓD

4. Monitoring rzek

4.3. Charakterystyka zlewni i ocena jakości powierzchniowych wód płynących

Z l e w n i a K a m i e n n e j
Zlewnia Kamiennej wchodzi w skład lewostronnego dorzecza środkowej Wisły. Całkowita powierzchnia zlewni wynosi 2007,9 km2, z czego w granicach województwa świętokrzyskiego znajduje się około 1892 km2 Jest w większości wyżynna, pochylona ku północnemu - wschodowi, a jej granica od południa przebiega przez wierzchołki Pasma Klonowskiego, Łysogórskiego, Jeleniowskiego.
Lewostronna część jest mniejsza i łagodnie pagórkowata, prawostronna znacznie obszarowo większa z urozmaiconą rzeźbą terenu (różnica wzniesień od 220 do 450 m npm szczególnie w rejonach zlewni Świśliny, Psarki, Pokrzywianki, Szewnianki). Przeważająca część powierzchni zlewni stanowiąca ok. 1130 km2, czyli 60%, pokryta jest lasami. Porastają one północno - zachodnią część dorzecza. Na piaskach między Iłżą a Starachowicami, nad Kamienną występuje rozległy obszar leśny zwany Puszczą Iłżecką lub Lasami Starachowickimi.
Rolniczo wykorzystywana jest głównie południowa i południowo - wschodnia część zlewni z uwagi na dogodne warunki glebowe. W rejonie na północ od pasma Łysogór (między Bodzentynem, a Ćmielowem) większość gleb wykształciła się z pokrywy lessowej na podłożu skał piaskowcowych. Na tych terenach (gminy: Waśniów, Pawłów, Bodzechów, częściowo Nowa Słupia) lesistość jest znikoma, a żyzne gleby kompleksów pszennych wykorzystywane są do produkcji zbóż (głównie pszenicy), roślin okopowych i przemysłowych.
Wyżynny charakter zlewni decyduje o większych rocznych sumach opadów. Średnia roczna suma opadów z lat 1951 - 1990 wynosi 620 mm. Zestawienie średnich rocznych sum opadów z tego okresu w poszczególnych posterunkach wodowskazowych zlewni przedstawiono w tabeli 46.

W zlewni Kamiennej (o powierzchni całkowitej 2007,9 km2), 243,9 km2 czyli 12,1% powierzchni użytków rolnych oraz 22,4 km2 (1,1%) powierzchni lasów narażone jest na erozję wąwozową o stopniu zagrożenia od 3 do 5. Obszary zagrożone erozją występują na południe od Starachowic i Ostrowca Św. (część zlewni Świśliny, Pokrzywianki, Szewnianki) oraz na terenach przylegających do lewej strony ujściowego odcinka Kamiennej. Są to tereny wyżynne, pokryte żyznymi glebami lessowymi, na których prowadzona jest intensywna gospodarka rolna, co w powiązaniu z występowaniem wysokich opadów sprzyja procesom erozyjnym. Rejony te wymagają 2 stopnia pilności zagospodarowania wąwozów.
Na obszarze zlewni występują sztuczne zbiorniki wodne, spełniające głównie funkcje retencyjne i rekreacyjne, powstałe przez spiętrzenie rzek. Do ważniejszych należą: Brody na Kamiennej, Rejów i Suchedniów na Kamionce, Lubianka na Lubiance, Mostki na Żarnówce. W trakcie budowy jest zbiornik Wióry na Świślinie.
Dorzecze Kamiennej ma charakter przemysłowo - rolniczy. Znaczna jego część stanowiąca tzw. Aglomerację Staropolską związana jest głównie z przemysłem metalurgicznym, maszynowym, który w ostatnich latach przeżywa regres.
Do głównych ośrodków miejskich w zlewni należą: Skarżysko Kamienna, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski, Suchedniów. Z miast tych odprowadzane są do wód powierzchniowych największe ilości ścieków komunalnych i przemysłowych. Na stan czystości wód Kamiennej i jej dopływów mają wpływ również spływy powierzchniowe z terenów rolniczych, zawierające znaczne ilości biogenów, do których zalicza się związki azotu i fosforu. (rysunek. 57)

K a m i e n n a - rzeka II rzędu o całkowitej długości 138,3 km wypływa ze stoków Garbu Gielniowskiego na wysokości 355 m npm, na wschód od Antoniowa i uchodzi do Wisły w 324,5 km jej biegu na wysokości 127 m npm. Obecnie tylko źródłowy i ujściowy odcinek rzeki znajdują się poza granicami województwa świętokrzyskiego.
Do większych dopływów lewobrzeżnych należą: Oleśnica, Wolanka, a do prawobrzeżnych: Kamionka, Żarnówka, Lubianka, Świślina, Szewnianka, Krzczonowianka. Wszystkie dopływy Kamiennej mają charakter drenujący i odprowadzają ze zlewni niemal całość wód powierzchniowych i podziemnych.
Najwyższą koncentrację zanieczyszczeń stwierdzono na odcinkach: poniżej ujścia Kamionki do ujścia Świśliny oraz poniżej ujścia Szewnianki - do granic województwa. Przesądziły o tym ponadnormatywne stężenia azotynów, fosforu ogólnego, manganu, odczynu pH i miano Coli. Nadal poza klasą utrzymuje się źródłowy odcinek Kamiennej ze względu na odczyn pH, którego niskie wartości pochodzące z podłoża dyskwalifikują rzekę do non. Pozostałe, niewielkie odcinki odpowiadają III klasie czystości.
Badania hydrobiologiczne kontynuowane na całej długości rzeki wykazały II klasę czystości według kryterium saprobowości. Stwierdzono niskie stężenia chlorofilu "a" odpowiadające I klasie czystości w górnym biegu rzeki, aż do m. Wąchock, natomiast w dalszym, ujściowym biegu nastąpił ich wzrost do non.
W dorzeczu Kamiennej rozwinęła się dobrze sieć osadnicza, tu również zlokalizowano najbardziej wodochłonne i uciążliwe dla środowiska zakłady przemysłowe. Głównymi ośrodkami miejskimi położonymi w zlewni są miasta: Ostrowiec Św., Skarżysko Kamienna, Starachowice, Suchedniów. Ścieki komunalne i przemysłowe z tych miast dominują w globalnej ilości wód odprowadzanych do rzeki i jej dopływów rzutując na stan czystości wód powierzchniowych.
W roku 1999 stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych do Kamiennej przez następujące zakłady:
- Kieleckie Zakłady Chemiczne "POLIFARB" w Bliżynie,
- Liceum Ogólnokształcące w Bliżynie,
- Zakład Ceramiki Budowlanej w Sołtykowie,
- Zakłady Metalowe "MESKO" w Skarżysku Kamiennej,
- PRO-AGRO S.A. w Kunowie,
- Urząd Miasta i Gminy w Kunowie,
- Zakład Porcelany "ĆMIELÓW" w Ćmielowie,
- Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Lipowej (rz. Podolanka - dopływ Kamiennej)
- Zakład Utylizacyjny w Stokach Dużych.
Dodatkowym źródłem zanieczyszczenia rzeki są jej dopływy, a zwłaszcza Kamionka i Szewnianka, doprowadzające do Kamiennej wody pozaklasowe. Na rys. 58 przedstawiono rozkład stężeń reprezentatywnych wskaźników zanieczyszczenia rzeki jak: BZT5, azotyny i fosfor ogólny. Wartości BZT5 nie przekraczają norm dopuszczalnych dla II klasy czystości wód. Stężenia fosforu ogólnego i azotynów są na znacznej długości rzeki poza klasą osiągając najwyższe wartości poniżej zrzutu ścieków z miejskich oczyszczalni zlokalizowanych w Skarżysku-Kamiennej i Starachowicach, natomiast w ujściowym odcinku odnotowano spadek stężeń biogenów do III a nawet II klasy czystości wód.

K a m i o n k a wypływająca ze źródeł spod Góry Cisowej o długości 17,3 km zbiera wody z obszaru 103,4 km2 i płynąc w kierunku północnym odprowadza je do Kamiennej w 112,4 km jej biegu. Rzeka na przestrzeni ostatnich kilku lat utrzymuje się poza klasą, o czym decyduje zanieczyszczenie bakteriologiczne wyrażone mianem Coli.
Badane wskaźniki fizyko-chemiczne nie przekraczają klas I - III. Badania hydrobiologiczne prowadzono tylko w ujściowym punkcie Bzin, a wyniki nie odbiegały od ubiegłorocznych. Indeks saprobowości odpowiadał II klasie czystości, natomiast stężenia chlorofilu "a" wykraczały poza normę III klasy.
Na stan czystości rzeki rzutują w znacznej mierze ścieki odprowadzane z oczyszczalni komunalnych w Łącznej, Suchedniowie i Rejowie.
W minionym roku stwierdzono naruszanie warunków pozwoleń wodno-prawnych w ściekach odprowadzanych z następujących zakładów:
- Zakład Usług Komunalnych w Łącznej
- Wodociągi i Kanalizacja Spółka z o.o. Oczyszczalnia w Rejowie
- Fabryka Urządzeń Technicznych w Suchedniowie

Ś w i ś l i n a ma źródła w pobliżu Siekierna na wysokości 321 m npm. Rzeka o długości 30,8 km i powierzchni zlewni 414,4 km2 wpada do Kamiennej w 66,6 km jej biegu. Zlewnia jest typowo wyżynna, spadki terenu wynoszą od 2,5 do 6%. Prawobrzeżnymi dopływami Świśliny są: wpadająca w 23,9 km biegu Psarka (o długości 20,5 km, powierzchni zlewni 89,2 km2) i uchodząca w 9,8 km biegu Pokrzywianka (długość 25,6 km, powierzchnia zlewni 215,2 km2). Rzeka poniżej ujścia Psarki (4,4 km) oraz od m. Szeligi do m. Nietulisko (9,9 km) prowadzi wody pozaklasowe, pozostałe odcinki o łącznej długości 16,5 km odpowiadają III klasie czystości wód.
W stosunku do wyników badań ubiegłorocznych nastąpiła niewielka poprawa stanu czystości wód w środkowym biegu rzeki. Wyniki badań hydrobiologicznych prowadzonych w ppk Nietulisko kwalifikują wody do II klasy ze względu na indeks saprobowości i I - ze względu na chlorofil "a" nie odbiegając od ocen wcześniejszych.
Głównym źródłem zanieczyszczenia rzeki są jej dopływy: Psarka i Pokrzywianka będące odbiornikami ścieków komunalno-przemysłowych z Bodzentyna, Rudek i Nowej Słupi.

P s a r k a jako prawobrzeżny dopływ Świśliny posiada 20,5 km długości i powierzchnię zlewni 89,2 km2. Na odcinku od źródeł do Bodzentyna zakwalifikowana została do III klasy czystości wód ze względu na azotyny i m. Coli, pozostałe wskaźniki zanieczyszczeń odpowiadały I i II klasie.
W stosunku do badań roku 1998 nastąpiła poprawa jakości wód na tym odcinku. Dalszy odcinek, aż do ujścia do Świśliny utrzymuje się poza klasą, o czym zadecydowały ponadnormatywne stężenia azotynów i dodatkowo pomiędzy Bodzentynem i Świętomarzem - m. Coli. Indeks saprobowości w ujściowym ppk Świętomarz osiągnął poprawę z III do II klasy czystości, a chlorofil "a" pozostał w I klasie.
Głównym źródłem zanieczyszczenia rzeki są ścieki komunalne pochodzące z Bodzentyna, a zwłaszcza odprowadzane w sposób niezorganizowany bez oczyszczenia, co może mieć miejsce wobec faktu niskiego stopnia skanalizowania gminy.

P o k r z y w i a n k a jest prawobrzeżnym dopływem Świśliny, o długości 25,6 km i powierzchni zlewni 215,2 km2. W roku 1999 odnotowano poprawę stanu czystości rzeki we wskaźnikach fizyko-chemicznych, co pozwoliło zakwalifikować jej źródłowy odcinek (ok. 12,5 km) do II klasy czystości wód.
W badanym pod względem hydrobiologicznym punkcie pomiarowym Szeligi (na ujściu) chliorofil "a" osiągał wymagania I klasy czystości, a indeks saprobowości - II klasy. O klasyfikacji ogólnej przesądził wskaźnik m. Coli i rzeka od Rudek do Szelig znalazła się poza klasą, a pozostałe odcinki - w III klasie czystości wód. Taka ocena jest wynikiem niskiego stopnia skanalizowania wsi położonych w zlewni Pokrzywianki.

S z e w n i a n k a o długości 19,7 km i powierzchni zlewni 87,0 km2 uchodzi do Kamiennej na terenie miasta Ostrowiec Świętokrzyski, gdzie zlokalizowany został punkt pomiarowo-kontrolny. Badania prowadzone w tym punkcie w roku 1999 wykazały, że w ujściowym odcinku rzeki woda jest non ze względu na przekroczone wartości dopuszczalne m. Coli, pozostałe wskaźniki mieszczą się w granicach klas I i II, z wyjątkiem azotynów (III klasa).