CZĘŚĆ III. ZASOBY ORAZ STAN CZYSTOŚCI WÓD

4. Monitoring rzek

4.3. Charakterystyka zlewni i ocena jakości powierzchniowych wód płynących

Z l e w n i a N i d y
Zlewnia Nidy wchodzi w skład lewostronnego dorzecza górnej Wisły. Całkowita powierzchnia zlewni wynosi 3865,4 km2, z czego tylko niewielki fragment (źródłowa część zlewni Mierzawy) znajduje się poza granicami województwa świętokrzyskiego.
Rzeźba terenu w zlewni Nidy jest bardzo zróżnicowana, od górzystej i wyżynnej w północno - wschodniej części (dorzecza Cz. Nidy, Lubrzanki, Bobrzy), poprzez falistą i pagórkowatą w środkowej i południowej części, aż do niskofalistej i płaskorówninnej w dolinach rzek.
Przeważająca część dorzecza Nidy jest uprawiana rolniczo. Użytki rolne zajmują 69,3% powierzchni, z czego grunty orne stanowią 55,6%, sady - 1,3%, a łąki i pastwiska - 12,4%. Grunty orne występują głównie w obrębie Niecki Nidziańskiej, gdzie dobre gleby rędzinowe wykształciły się na skałach węglanowych (mozaika wszystkich kompleksów przydatności rolniczej). Około 50% gruntów rolnych zaliczyć można do I - IV klasy bonitacyjnej. Grunty niższych klas i nieużytki (wytworzone z piasków) występują głównie w północno - zachodniej części zlewni (przewaga gleb kompleksów żytnich).
Procesami erozyjnymi zagrożone są gleby żyzne (pulchne, przewiewne) powstałe z lessu, zaliczane do czarnoziemów lub brunatnych, występujące na obszarach wyżynnych.
W dorzeczu Nidy (pow. 3865,4 km2) erozją wąwozową o stopniu 3 - 5 zagrożone jest 363,2km2 użytków rolnych (co stanowi 9,4% powierzchni zlewni) i 59,1 km2 lasów (1,5% pow. zlewni).
W zlewni Mierzawy (pow. całkowita 563,6 km2) erozją o stopniu 3 - 5 zagrożone jest 79,9km2 użytków rolnych, stanowiących 14,2% pow. zlewni i 4,3 km2 lasów - 0,8% pow. zlewni.
Obszary najbardziej zagrożone erozją wąwozową występują w południowej części zlewni Nidy w gminach: Pińczów, Złota, Czarnocin, Opatowiec, Nowy Korczyn. Na terenach tych występuje drugi stopień pilności zagospodarowania wąwozów (skala 1-3).
Lasy, głównie borowe i mieszane, pokrywają około 21,8% powierzchni zlewni. Rozciągają się na północ od linii Szczekociny - Jędrzejów - Chmielnik. Większe kompleksy leśne skupiają się w północnej części dorzecza (zlewnie Bobrzy, Lubrzani, Belnianki, Łososiny), porastając najwyżej położone partie wzniesień i pasm górskich. W zlewni Białej Nidy lasy zajmują tereny niżej położone, oddzielające wraz z pasem łąk koryto rzeki od obszarów gruntów ornych.
Na obszarze zlewni Nidy brak jest jezior naturalnych. Występują tu zbiorniki powstałe przez spiętrzenie wód rzecznych. Do większych zbiorników zaporowych należą: Cedzyna (na Lubrzance), Borków (na Belniance), Kielce (na Silnicy), Wojciechów (na Pierzchniance) oraz zbiorniki boczne: Małogoszcz przy rzece Łososinie, Pińczów na starorzeczu rzeki Nidy, Bolmin przy rzece Hutce.
Lokalnie występują dość duże skupienia stawów naturalnych, bądź sztucznych, wykorzystywanych do hodowli ryb np. w dorzeczu Białej Nidy (Lasochów, Radków, Oksa, Chycza), w zlewni Maskalisa (Szczerbaków, Strożyska).
Do Nidy i jej dopływów odprowadzane są przede wszystkim ścieki komunalne z: Kielc, Jędrzejowa, Pińczowa, Buska Zdroju, Sędziszowa, Morawicy, Małogoszcza, Chęcin, Daleszyc oraz ścieki przemysłowe pochodzące z zakładów przemysłu wydobywczego kopalin, cementowo - wapienniczego, wyrobów gipsowych, materiałów budowlanych, metalurgicznego i rolno - spożywczego.
Rolniczo - przemysłowy charakter zlewni sprawia, że nie bez znaczenia dla stanu czystości wód powierzchniowych są spływy powierzchniowe z terenów uprawnych. Największe wymywanie substancji nawozowych do wód ma miejsce w środkowej i południowej części zlewni, gdzie prowadzona jest intensywna gospodarka rolna, występuje nieprzepuszczalne podłoże, gęsta sieć rzeczna i pagórkowate ukształtowanie terenu. (rysunek 55)

N i d a jako najdłuższa rzeka województwa (151,2 km) odwadnia południową część Gór Świętokrzyskich i środkowo - północną część Niecki Nidziańskiej, płynie w kierunku południowo - wschodnim uchodząc do Wisły w 175,4 km jej biegu. Jest rzeką nizinną o średnim spadku 0,65‰, z licznymi meandrami, uregulowaną w niewielkim stopniu. Źródła położone są na wysokości 268 m npm (w pobliżu miejscowości Moskorzew), a ujście - 165 m npm. Początkowy odcinek Nidy nosi nazwę Białej Nidy, dopiero od połączenia z Czarną Nidą, na wysokości miejscowości Żerniki, rzeka nazywana jest Nidą.
Od miejscowości Żerniki ważniejszymi dopływami Nidy są:
- Czarna Nida i Maskalis, jako lewobrzeżne,
- Brzeźnica i Mierzawa, jako prawobrzeżne.

Rocznie odpływa Nidą 500 - 600 mln m3 wody. Średni przepływ z lat 1951-1995 w profilu ujścia rzeki wynosi 20,7 m3/s. W ocenie fizyko-chemicznej i ogólnej rzeka na znacznej długości od źródeł do punktu powyżej Nowego Korczyna (91,1 km) utrzymuje się poza klasą ze względu na przekroczone wartości stężeń biogenów i m. Coli. Końcowy, niewielki odcinek osiągnął III klasę czystości. W ocenie bakteriologicznej rzeka na nieco dłuższym odcinku od Wiślicy do ujścia odpowiada III klasie czystości. Jest to najkorzystniejsza z dotychczas opracowywanych ocen wód rzeki Nidy, która od lat na całej długości prowadziła wody pozaklasowe. Wyniki badań hydrobiologicznych nie odbiegają od ocen ubiegłorocznych. Stężenia chlorofilu "a" w większości przekrojów zachowały I klasę, tylko na ujściu w Nowym Korczynie były poza klasą. Wartości indeksu saprobowości na całej długości rzeki utrzymały II klasę czystości (strefa b-mezosaprobowa). Przedstawione w formie graficznej na rys. 56 rozkłady stężeń substancji organicznej i biogenów w latach 1994 - 1999 wskazują na stopniowy spadek stężenia zanieczyszczeń w rzece, zwłaszcza BZT5 do norm klasy I na całej długości oraz fosforu ogólnego, którego wartości poniżej m. Kowala zmalały z non do III klasy czystości wód.

B i a ł a N i d a stanowi początkowy odcinek Nidy i obecnie na całej długości płynie w granicach województwa świętokrzyskiego. Jest rzeką nizinną o długości 52,4 km, średnim spadku 1,13‰ i powierzchni zlewni 1029,4 m2. Płynie w kierunku wschodnim i łączy się z Czarną Nidą w 98,8 km biegu Nidy.
Do większych jej dopływów lewobrzeżnych należą: Lipnica, Łososina, Hutka, a prawobrzeżnych - Kwilinka i Zdanówka. Zlewnia ma charakter rolniczy, występują tu liczne kompleksy stawów hodowlanych zajmujących około 0,5% powierzchni dorzecza. W roku 1999 w ocenie fizyko-chemicznej nastąpiła poprawa stanu czystości wód rzeki do II klasy na całej długości. O końcowej klasyfikacji zadecydował wskaźnik miano Coli, którego badane wartości odpowiadały III klasie czystości wód.
Pod względem hyrobiologicznym rzeka utrzymała I klasę czystości ze względu na chlorofil "a" i II - indeks saprobowości. Wśród zakładów naruszających warunki pozwoleń wodno-prawnych na odprowadzanie ścieków do wód powierzchniowych zlewni Białej Nidy znalazły się: -Zakłady Przemysłu Wapienniczego "Miedzianka" w Miedziance (potok Hutka) -LHOIST BUKOWA Sp. z o. o. w Bukowej (potok od Skorkowa - dopływ Łososiny)

Ł o s o s i n a jest rzeką typowo wyżynną o długości 37,5 km, średnim spadku 1,85‰ i powierzchni zlewni 313,8 km2. W roku 1999 Łososina prowadziła wody czyste, osiągające II klasę zarówno w ocenie fizyko-chemicznej, bakteriologicznej jak również hydrobiologicznej.

B r z e ź n i c a o długości 16,8 km ma źródła na terenie miasta Jędrzejów. Odprowadza wody z obszaru 98,0 km2 i płynąc w kierunku wschodnim wpada do Nidy w 80,5 km jej biegu. Jest jednym z głównych źródeł jej zanieczyszczenia. Badana na ujściu w ppk Borszowice zakwalifikowała się poza klasę ze względu na przekroczone wartości dopuszczalne stężeń fosforanów, fosforu ogólnego, azotynów i m. Coli. Rzeka jest odbiornikiem ścieków komunalnych z terenu miasta i gminy Jędrzejów. Na stan zanieczyszczenia rzeki wpływa bardzo niski stopień skanalizowania gminy, co powoduje zrzuty ścieków nie oczyszczonych bezpośrednio do rzeki.

C z a r n a N i d a w początkowym odcinku zwana Belnianką przepływa przez Belno i ma źródła u stóp góry Kiełków na wysokości ok. 370 m npm. Dopiero od ujścia Lubrzanki rzeka nosi nazwę Czarnej Nidy. Całkowita długość rzeki wynosi 63,8 km, a powierzchnia zlewni - 1224,1 km2.
W źródłowym biegu rzeka ma charakter wyżynny ze średnim spadkiem 5,2‰. Do większych lewobrzeżnych dopływów Czarnej Nidy zaliczamy: Pierzchniankę i Morawkę, a prawobrzeżnych - Lubrzankę i Bobrzę.
W ocenie fizyko-chemicznej znaczny jej odcinek pomiędzy Napękowem i ujściem Bobrzy (36,8 km) utrzymuje II klasę czystości wód, jednak podwyższona wartość m. Coli decyduje o klasie III. Rzeka jest odbiornikiem ścieków komunalnych i przemysłowych z okolic Bielin, Daleszyc, Bilczy i Morawicy, a w końcowym biegu - wód nadmiernie zanieczyszczonych pochodzących z jej dopływu - Bobrzy.
Ujściowy odcinek Czarnej Nidy od lat prowadzi wody pozaklasowe. Badania hydrobiologiczne wykonywane były tylko w ujściowym punkcie - Tokarnia. Wartości indeksu saprobowości odpowiadały normom III klasy (strefa a-mezosaprobowa), natomiast stężenia chlorofilu "a" były niskie - I klasa czystości. Naruszenie warunków pozwoleń wodno-prawnych w zakresie odprowadzania ładunków zanieczyszczeń do Czarnej Nidy stwierdzono w wyniku kontroli w odniesieniu do:
- Urzędu Gminy w Bielinach,
- Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Bilczy,
- Zespołu Szkół Rolniczych w Podzamczu Chęcińskim.

L u b r z a n k a o długości 33,6 km i powierzchni zlewni 252,6 km2 uchodzi do Czarnej Nidy w 32,3 km jej biegu. Źródła rzeki położone są na wschód od miejscowości Jaworze koło Zagnańska. W początkowym odcinku płynie na południowy - wschód, następnie od ujścia dopływu ze Św. Katarzyny zmienia gwałtownie kierunek na południowy, tworząc malowniczy przełom między Górą Radostową i Pasmem Masłowskim.
W roku 1999 stan czystości rzeki uległ wyraźnej poprawie, zwłaszcza pod względem fizyko-chemicznym większość badanych wskaźników zachowało I, a tylko nieliczne - II klasę czystości wód. O końcowej ocenie ogólnej przesądził wskaźnik m. Coli, którego wartości od źródeł do Papierni odpowiadały III klasie czystości, a niewielki, końcowy odcinek rzeki zachował II klasę czystości. Wskaźniki hydrobiologiczne w badanym na ujściu punkcie - Papiernia odpowiadały wymogom: indeks saprobowości - II klasy, a chlorofil "a" - I klasy czystości, podobnie jak w roku 1998.
Rzeka płynie w środkowym i ujściowym odcinku przez tereny rekreacyjne, stąd głównym źródłem zanieczyszczeń są ośrodki i domy wczasowe zlokalizowane wzdłuż jej biegu. W minionym roku stwierdzono naruszanie warunków pozwolenia wodno-prawnego przez Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych RENOMA w Leszczynach.

B o b r z a ma źródła na wschód od m. Zachełmie. Płynie na zachód, a następnie na wysokości miejscowości Ćmińsk zmienia kierunek na południowy. Rzeka ma długość 48,9 km, powierzchnię zlewni 378,9 km2 i uchodzi do Czarnej Nidy w 9,3 km jej biegu. Do najważniejszych jej dopływów lewobrzeżnych należą: uchodząca w 16,4 km biegu Silnica (o długości 16,5 km) i Sufraganiec (o długości 15,4 km, wpadający w 17,8 km).
W roku 1999 znaczny odcinek rzeki od źródeł do m. Dobromyśl zachował III klasę czystości wód, o czym zadecydował wskaźnik m. Coli. Pozostałe badane parametry mieściły się w granicach I i II klasy. Stan czystości dalszego, ujściowego odcinka rzeki nie odpowiadał normatywom, zwłaszcza poniżej zrzutów ścieków z oczyszczalni komunalnych dla Kielc i Chęcin, gdzie występuje znaczna koncentracja zanieczyszczeń z grupy biogenów.
Wyniki badań hydrobiologicznych wykonywanych w punkcie Radkowice są analogiczne do roku ubiegłego i wskazują III klasę czystości ze względu na indeks saprobowości oraz I - chlorofil "a". Niskie stężenia chlorofilu "a" mogą wynikać ze zbyt dużego obciążenia rzeki w końcowym jej odcinku ściekami komunalnymi, co zahamowało rozwój glonów.
W III kwartale 1999 roku przekazano do eksploatacji komunalną oczyszczalnię ścieków dla Chęcin, Radkowic, Skiby i Gościńca. Kontrolne wyniki badań przeprowadzonych po uruchomieniu oczyszczalni świadczą o dotrzymywaniu warunków pozwolenia wodno-prawnego w zakresie dopuszczalnych ładunków zanieczyszczeń odprowadzanych do Jaźwiczanki - dopływu Bobrzy.

S i l n i c a badana jest tylko na ujściu w ppk Białogon. W ocenie ogólnej rzeka nie odpowiadała normatywom żadnej z klas czystości. Poza klasą znalazły się wskaźniki: BZT5, azotyny, fosfor ogólny, i m. Coli. Badania hydrobiologiczne wykazały II klasę czystości. Rzeka stanowi źródło zanieczyszczeń odbiornika macierzystego, jakim jest Bobrza.

M i e r z a w a bierze początek na łąkach pod Brydzyniem (gm. Kozłów, woj. małopolskie). Całkowita długość rzeki wynosi 59,6 km, a powierzchnia zlewni 563,6 km2. Rzeka ma charakter nizinny, płynie w kierunku wschodnim i uchodzi do Nidy w 61,9 km jej biegu. Rzeka w górnym biegu - do Sędziszowa utrzymuje III klasę czystości wód. Poniżej następuje zmiana klasy do non ze względu na przekroczone wartości stężeń azotynów i m. Coli. Stan ten utrzymuje się aż do ujścia do Nidy.
W stosunku do ocen ubiegłorocznych nastąpiło pogorszenie jakości wód rzeki, zwłaszcza w jej końcowym biegu. W ocenie hydrobiologicznej nie stwierdzono zmian i nadal wyniki badań prowadzonych na ujściu w ppk Pawłowice w zakresie indeksu saprobowości wykazują II klasę czystości, natomiast chlorofil "a" - I klasę. Wśród zakładów naruszających warunki pozwoleń wodno-prawnych na odprowadzanie ścieków znalazły się: - PKP - Zakład Taboru w Sędziszowie, - Osiedle PKP Sędziszów w Sędziszowie.

M a s k a l i s o długości całkowitej 21,6 km zwany jest w źródłowym odcinku ciekiem z Buska. Rzeka o powierzchni zlewni 168,0 km2 wpada do Nidy w 13,3 km jej biegu. W dolnym odcinku Maskalis zasila liczne stawy rybne. Rzeka była badana na przestrzeni wielu lat tylko na ujściu. W minionym roku wykonano dodatkowe badania w jej górnym biegu (ppk Łatanice), co umożliwiło klasyfikację odcinkową.
W ocenie ogólnej stan czystości Maskalisa na całej długości nie odpowiada normatywom żadnej z klas. W obu badanych przekrojach pomiarowo-kontrolnych stwierdzono ponadnormatywne stężenia biogenów, zawiesiny, siarczanów, sodu i potasu, natomiast wskaźnik m. Coli był poza klasą na znacznej długości od źródeł do m. Szczytniki.
Badania hydrobiologiczne prowadzono również w dwóch punktach pomiarowych, a uzyskane wyniki mieściły się w granicach klas I-III.