CZĘŚĆ I. CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA

3. Budowa geologiczna

Z osadami permsko - mezozoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich związane są liczne surowce mineralne. Najważniejsze z nich to :
- osadowe rudy żelaza występujące w utworach jury dolnej i środkowej, a także w utworach triasu eksploatowane dawniej w rejonie Ostrowca Świętokrzyskiego, Starachowic i Końskich (obecnie o znaczeniu tylko historycznym);
- iły ceramiczne kamionkowe i ogniotrwałe oraz iły ochrowe głównie w osadach dolnej jury rejonu Końskich, Stąporkowa, Suchedniowa, Starachowic,
- piaskowce budowlane, czerwone i różowe dolnotriasowe rejonu Tumlina, Łącznej, Suchedniowa oraz Radoszyc, białe piaskowce dolnojurajskie rejonu Końskich, Starachowic, Nietuliska, Kunowa, Opatowa i Ćmielowa;
- zlepieńce wapienne i wapienie dekoracyjne cechsztyńskie typu "zygmuntówki" oraz górnojurajskie wapienie "morawickie";
- wapienie i margle dla przemysłu wapienniczego i cementowego oraz do produkcji kruszyw: głównie wapienie jurajskie Pasma Przedborsko - Małogoskiego, Wzgórz Sobkowsko - Korytnickich, rejonu Chmielnika oraz rejonu Ćmielowa - Ożarowa.

Południową i południowo - zachodnią część województwa buduje Niecka Nidy (miechowska). Nieckę tę wypełniają osady węglanowe kredy górnej o wieku od ponad 100 do ok.70 mln lat. Wykształcone są głównie jako margle, opoki i wapienie o znacznej miąższości kilkuset metrów. Utwory te są silnie pofałdowane w części przylegającej do Gór Świętokrzyskich. Charakterystycznym elementem są tu płaskie garby - Garb Pińczowski, Garb Wodzisławski i płaskie obniżenia - Doliny Nidy, Niecki Soleckiej i Połanieckiej. Osady kredowe nie mają większego znaczenia surowcowego chociaż w przeszłości były lokalnie eksploatowane na podmurówki i ściany budynków gospodarczych.

W północno-wschodniej części województwa występuje fragment odcinka lubelskiego synklinorium brzeżnego (Niecka Lubelska). Jednostkę tę budują również utwory kredowe wykształcone jako piaski glaukonitowe, margle oraz piaskowce z konkrecjami fosforytowymi kredy dolnej i wapienie oraz opoki z krzemieniami, wapienie glaukonitowe i margle z czertami kredy górnej o miąższości kilkuset metrów. Z osadami tymi związane są złoża fosforytów w rejonie Chałupki - Tarłów eksploatowane w latach 1936 -1956 oraz złoża wapieni i opok w rejonie Tarłowa i Ożarowa wykorzystywane do celów lokalnych jako kamień łamany i budowlany oraz jako częściowy surowiec do produkcji cementu i klinkieru.

Południowo - wschodnia część województwa znajduje się w obrębie zapadliska przedkarpackiego wypełnionego osadami trzeciorzędu o dużej zmienności facjalnej, zalegającymi na zerodowanej powierzchni utworów prekambryjskich, paleozoicznych i mezozoicznych. Osady te powstały od 15 mln do 8 mln lat temu w okresie górnego miocenu. Najstarszymi utworami są iły, mułowce oraz piaski z pyłem węglowym o niewielkiej miąższości i niewielkim rozprzestrzenieniu. Następnie osadziły się piaskowce i wapienie litotamniowe powstałe ze szczątków glonów i rozkruszonych raf wapiennych a następnie powstały osady chemiczne o miąższości do 55,0 m (seria węglanowo - gipsowa). W końcowym etapie osadziły się utwory sarmatu ilastego wykształcone w postaci iłów, i mułowców tzw. iły krakowieckie o dużej miąższości oraz sarmat detrytyczny wykształcony w postaci piasków, słabozwięzłych piaskowców kwarcowych i detrytycznych osadzonych na zerodowanej powierzchni iłów krakowieckich. Osady te mają duże znaczenie surowcowe. Wapienie litotamniowe i detrytyczne rejonu Chmielnika, Szydłowa i Pińczowa eksploatowane dla potrzeb budownictwa (tzw. kamień pińczowski). Również w budownictwie w całej Polsce używane są gipsy rejonu Ponidzia. Z gipsami związane są także wody mineralne rejonu Buska i Solca. W wyniku wtórnych przeobrażeń gipsów powstały w wapieniach pogipsowych złoża siarki rejonu Grzybowa- Dobrowa, Osieka - Baranowa Sandomierskiego i Piaseczna.
Duże znaczenie mają również iły krakowieckie stanowiące najważniejszy w województwie surowiec do produkcji ceramiki budowlanej, eksploatowane dla potrzeb szeregu cegielni w rejonie Buska, Wiślicy, Skalbmierza, Kazimierzy Wielkiej, Słupi Pacanowskiej oraz w rejonie Dwikóz, Osieka, Klimontowa i Rytwian.

Utwory starszego podłoża na terenie całego województwa pokryte są osadami czwartorzędu powstałymi w ciągu ostatnich 700 tys. lat. Pokrywa osadów czwartorzędowych jest nierównomierna o bardzo zróżnicowanej miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Osady te wykształcone są w postaci piasków eolicznych, lessów, piasków wodno - lodowcowych i rzecznych, mułków, glin i torfów.
Czwartorzędowe piaski głównie eoliczne i rzeczne stanowią powszechnie eksploatowaną na terenie województwa kopalinę, zarówno na skalę przemysłową z dużych złóż jak też z niewielkich piaskowni. Główne jednostki geologiczne na terenie województwa świętokrzyskiego przedstawiono na rys. 3.