CZĘŚĆ I. CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA

3. Budowa geologiczna

Obszar województwa Świętokrzyskiego ma bardzo urozmaiconą i złożoną budowę geologiczną. W budowie geologicznej rejonu można wyróżnić 5 dużych jednostek geologicznych:
- trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich,
- obrzeżenie permsko - mezozoiczne Gór Świętokrzyskich,
- Niecka Nidy (Miechowska),
- odcinek lubelski synklinorium brzeżnego (Niecka Lubelska),
- zapadlisko przedkarpackie.

Główną jednostką geologiczną zajmującą środkową część województwa, jest wydźwignięty w wyniku kaledońskiej i waryscyjskiej orogenezy trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich o bardzo skomplikowanej tektonice. Zaznacza się on w morfologii terenu w postaci pasm górskich o przebiegu WNW-ESE zgodny z biegiem warstw skalnych. W budowie geologicznej biorą udział utwory paleozoiku od kambru dolnego (wiek około 570 mln lat), ordowiku, syluru, dewonu po karbon (wiek około 365 mln lat). Utwory starszego paleozoiku budują najwyższe pasma regionu m.in. główne pasmo Łysogórskie oraz Jeleniowskie, Zgórskie, Posłowickie, Dymińskie, Orłowińskie, Brzechowskie, Ociesęckie i Wygiełzowskie.
Wykształcenie litologiczne utworów poszczególnych okresów jest bardzo zróżnicowane :
- utwory kambru reprezentowane są przez kwarcyty, łupki kwarcytowe, łupki ilaste, szarogłazy, mułowce i piaskowce, miąższość utworów kambru przekracza 2500 m,
- utwory ordowiku i syluru wykształcone są w postaci piaskowców, szarogłazów, mułowców, zlepieńców z wkładkami wapieni, łupków graptolitowych i iłowców krzemionkowych, miąższość utworów ordowiku szacuje się na około 300 m, a syluru w rejonie Łysogór dochodzi do 3000 m.
Twarde piaskowce kambru, a w mniejszym stopniu piaskowce ordowiku stanowiły surowiec kamienny używany w budownictwie i drogownictwie (kamieniołomy w rejonie Biesaka, Mójczy, Brzechowa, obecnie czynna kopalnia w Wiśniówce). Obszary obniżeń tektonicznych - synklin w obrębie trzonu paleozoicznego wypełnione są osadami młodszego paleozoiku, dewonu i miejscami dolnego karbonu.
Utwory dolnego dewonu wykształcone są głównie jako piaskowce, piaskowce kwarcytowe, iłowce z wkładkami tufitów i zlepieńce. Osady te osiągają miąższość 900 m, budują w znacznej części m.in. pasma Klonowskie, Daleszyckie, Cisowskie. Część z nich - piaskowce kwarcytowe, zawierające ponad 95% SiO2 stanowią cenny surowiec; kwarcyty ogniotrwałe mają zastosowanie dla potrzeb hutnictwa.
Dewon środkowy i górny reprezentują utwory węglanowe głównie wapienie i dolomity dewonu środkowego o miąższości do 1000 m, oraz wapienie płytowe i skaliste, margle i łupki ilaste z wkładkami wapieni dewonu górnego o miąższości do 350 m. Karbon dolny reprezentują osady mułowcowo-ilaste z tufami, tufitami i łupkami bentonitowymi, występujące w formie płatów w jądrach synklin osiągając miąższość do ca 300 m.

Utwory węglanowe dewonu budują wzgórza w rejonie Chęcin (Miedzianka, pasma Chęcińskie, Gałęzickie, Bolechowickie), Kielc (Jaworznia, Chełmce, Kostomłoty, pasmo Kadzielniańskie), Łagowa i Iwanisk. Skały te stanowią najważniejsze kopaliny na terenie województwa, eksploatowane dla potrzeb przemysłu wapienniczego, cementowego, produkcji kruszywa łamanego oraz jako tzw. "marmury kieleckie".
Z osadami trzonu paleozoicznego ukształtowanych w kilku etapach ruchów tektonicznych, poprzecinanych licznymi uskokami, związana jest mineralizacja rudami miedzi, ołowiu, srebra, a także żelaza. Występowanie tych rud było podstawą rozwoju w XVI i XVII wieku górnictwa kruszcowego w rejonie kielecko - chęcińskim.

Drugą jednostką zajmującą północną i środkową część województwa jest obrzeżenie permsko - mezozoiczne Gór Świętokrzyskich otaczające paleozoiczny masyw świętokrzyski z wyjątkiem części południowo wschodniej. Jednostkę tę budują osady paleozoiczne - permu górnego i mezozoiczne - triasu i jury wieku od 250 mln do 150 mln lat. Wykształcenie litologiczne osadów tej jednostki przedstawia się następująco: zlepieńce grubookruchowe znane jako zlepieńce zygmuntowskie, mułowce i piaskowce, wapienie i margle permu górnego - cechsztynu o miąższości do 300 m, piaskowce, zlepieńce, iły i mułowce triasu dolnego o miąższości do 150 m w części południowej a do 1000 m w części północnej, wapienie, dolomity i iłowce triasu środkowego o miąższości od 20 do 150 m, piaskowce i iłowce z wkładkami margli, wapieni triasu górnego o miąższości kilkudziesięciu metrów, piaskowce, mułowce, iłowce jury dolnej - liasu o miąższości do 500 m, iły z przewarstwieniami piaskowców i mułowców jury środkowej - doggeru o miąższości od 100 do 300 m, oraz wapienie płytowe, margliste, oolitowe z krzemieniami jury górnej - malmu o miąższości od 400 m w części północnej do 1000 m w części południowo zachodniej.