CZĘŚĆ I. CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA

2. Ukształtowanie powierzchni terenu

Powierzchnia województwa charakteryzuje się wielką różnorodnością i bogactwem form ukształtowania terenu, będących wynikiem zróżnicowanego litologicznie i wiekowo podłoża od najstarszego pochodzącego z ery paleozoicznej po najmłodsze związane z epoką lodowcową i okresem współczesnym.
Centralną część województwa zajmuje Wyżyna Kielecka będąca trzeciorzędowym wypiętrzeniem tektonicznym z odsłoniętym w wyniku erozji paleozoicznym masywem kaledońsko-hercyńskim Gór Świętokrzyskich, mającym charakter niskich gór rusztowych Tam też, w Paśmie Łysogórskim znajdują się najwyższe wzniesienia (Łysica 612 m n.p.m., Łysa Góra 595 m n.p.m.).
W północnej części tego pasma, na grzbiecie i jego zboczach występują peryglacyjne złomiska skalne, zwane gołoborzami powstałe w warunkach istniejącego na przedpolu lodowca. Na północ i południe od pasma głównego Gór Świętokrzyskich (Pasma Masłowskiego, Łysogór i Pasma Jeleniowskiego) znajdują niższe pasma o wysokościach 350-430 m n.p.m., powstałe w wyniku erozji skał paleozoicznych. Należą do nich Pasma: Klonowskie, Bielińskie, Dymińskie i Chęcińskie oraz Grzbiet Bolechowicki. Podstawa zewnętrznych grzbietów i garbów Gór Świętokrzyskich przebiega na wysokości 290-300 m n.p.m.
Charakterystyczną cechą Gór Świętokrzyskich są twardzielowe grzbiety i garby, ułożone równolegle, porozdzielane podłużnymi obniżeniami pochodzenia denudacyjnego o układzie piętrowym oraz występowanie przełomowych odcinków dolin, utworzonych przez rzeki spływające ku południowi do doliny Nidy (Bobrza, Lubrzanka, Belnianka) i Czarnej Staszowskiej (Łagowica).

Geologiczne przedłużenie Gór Świętokrzyskich w kierunku wschodnim stanowi Wyżyna Sandomierska w całości położona na obszarze województwa świętokrzyskiego. Jest to region wyżynny, stosunkowo płaski i pokryty grubą warstwą lessu. Rozcinają go lewobrzeżne dopływy Wisły: Opatówka i Koprzywianka oraz prawostronne dopływy Kamiennej: Szewnianka i Świślina. W mało odpornych, podatnych na erozję lessach powstały liczne wąwozy i parowy. Na północnym - wschodzie od Sandomierza w krajobrazie wyżyny, wyraźnie odsłaniają się na powierzchni Góry Pieprzowe zbudowane z łupków ilastych z wkładkami kwarcytów.
Północna część Wyżyny Kieleckiej to pas wyżyn zbudowanych ze skał mezozoicznych. W centralnej części tego pasa, na wschód od Wzgórz Opoczyńskich (należących już do Wyżyny Przedborskiej) występuje Płaskowyż Suchedniowski (do 445 m n.p.m.) zbudowany głównie z masywnych piaskowców dolnotriasowych, przylegający do paleozoicznego masywu Gór Świętokrzyskich, gdzie między kopulastymi wzgórzami występują denudacyjne kotliny (Mniowska, Szałaska, Suchedniowska). W tym pasie wyżyn, na północnym ich krańcu, wznosi się też Garb Gielniowski o stopniach denudacyjnych (280-400 m n.p.m.) opadających w kierunku wschodnim ku stosunkowo niskiemu Przedgórzu Iłżeckiemu (do 260 m n.p.m.) z rozległymi równinami denudacyjnymi (190-200 m n.p.m.).
W obrębie Wyżyny Kieleckiej układ sieci rzecznej jest niedostosowany do odsłoniętych struktur tektonicznych. Strefy pęknięć tektonicznych w górotworze wykorzystane zostały przez cieki wodne i wpłynęły na przebieg oraz rozwój dolin rzecznych. Pasma wzniesień przecinają antecedentne doliny dopływów Nidy, Kamiennej i Pilicy oraz bezpośrednich dopływów Wisły. Region Wyżyny Przedborskiej ma charakter przejściowy pomiędzy krajobrazami nizin i wyżyn, co wyraźnie zaznacza się w mezoregionie Wzgórz Opoczyńskich, gdzie wysokości w niewielu miejscach przekraczają 300 m n.p.m. Odrębny charakter ma tylko Niecka Włoszczowska zbliżona strukturalnie do obszaru Niecki Nidziańskiej. Na południu województwa rozciąga się makroregion Niecki Nidziańskiej z malowniczym krajobrazem centralnie położonej, rozległej doliny rzeki Nidy tworzącej mezoregion o nazwie Dolina Nidy.